ÏÐÀÄÌÎÂÀ Уключэнне прыказак у тэкст даволі часта ажыццяўляецца пры дапамозе іншых слоўных стылеўказальных агаворак (тыпу: «кажуць», «як кажуць», «як гаворыцца», «як той казаў», «і праўда ж» і г.д.). Некалькі прыкладаў: 1) Як кажуць, б о г н е в ы д а с ц ь – с в і н н я н е з ' е с ц ь (І. Шамякін. Першы генерал); 2) Як той казаў, в ы ш э й с а м о г а с я б е н е с к о ч ы ш (К. Чорны. Зямля); 3) І праўда: п а с п я ш ы ш – л ю д з е й н а с м я ш ы ш (У. Ягоўдзік. Пугачова песня). У вельмі многіх выпадках перад ужытай прыказкай ідзе прамая спасылка на гэты афарызм, які называецца то прыказкай, то прымаўкай. Сінтаксічная канструкцыя, утвораная такім чынам, – бяззлучнікавы складаны сказ, першая частка якога (са словам прыказка ці прымаўка) афармляецца па-рознаму: «Ёсць такая прыказка», «Прымаўка недарма гаворыць», «Вось дзе пацвердзілася прыказка», «Правільна кажа народная прымаўка» і г.д. Напрыклад: 1) Ёсць такая прыказка: «А д з і н С ц я п а н – з а ў с ё д ы п а н, а к а л і і н я с т а ч а, д з і ц я н е п л а ч а» (Я. Колас. На ростанях); 2) У нас нават прымаўка пайшла ў народзе: ш а в е ц з а ў с ё д ы б е з б о т а ў (К. Чорны. Ідзі, ідзі). Аналагічная спасылка можа быць і пасля папярэдне ўжытай прыказкі: «А д н а г а л а в а д о б р а, а д з в е л е п е й», – успомніў ён прыказку (А. Якімовіч. Базылёў курган). Часам прыказка можа разрывацца пабочнай канструкцыяй: «Н е ў з д ых а й, – кажа беларуская прыказка, – ч а г о н я м а, т о н я х а й» (Р. Мурашка. Салаўі святога Палікара). Гаворачы пра адрозненне прыказак ад фразеалагізмаў, нельга пакінуць па-за ўвагай і той факт, што прыказкі з'яўляюцца дэрывацыйнай базай фразеалагізмаў, што на іх аснове сфарміравалася каля сотні фразеалагічных адзінак. Зразумела, што крыніцай узнікнення фразеалагізмаў бываюць толькі прыказкі, у якіх усе ці амаль усе кампаненты пераасэнсаваліся. Скарачэнне кампанентнага складу прыказак і ўтварэнне на іх аснове фразеалагізмаў – адзін з жывых працэсаў, што адбываюцца ў мове. Для адных выслоўяў працэс эліпсацыі ўжо закончаны, яны ўжываюцца толькі ў скарочаным выглядзе (як фразеалагізмы): губа не дура (з прыказкі Губа не дура: знае, што прымае), і кнігі ў рукі (з прыказкі Пісьменнаму і кнігі ў рукі) і шмат іншых. Другія ж выкарыстоўваюцца і ў скарочанай форме (як фразеалагізм), і ў поўнай (як прыказка). Пры гэтым ужыванне выслоўя ў няпоўнай форме становіцца ўсё больш тыповым для сучаснай беларускай мовы. Так, часцей ужываецца
Дадатковыя словы
зяўляюцца
1 👁