Слоўнік гаворак цэнтральных раёнаў Беларусі (1990). Том 1. А-П. Е. С. Мяцельская

смех абсмяяць', дацъ л&пы 'пакараць, пабіць', ні духу ні слуху 'ніякіх вестак пра каго-н.', павекі вякоў навекі' i інш. Прынцып дыферэнцыяльнасці ўлічваецца i пры адборы лексіка-словаўтваральных адзінак. У Слоўнік уключаны, напрыклад, дэмінутывы тыпу абрус-ік, баб-ўта; дзеяслоўныя ўтварэнні з суфіксамі -zea- (-ыва-): аднош-ыва-цъ, выбарон-ыва-цъ, выкруч-ыва-ць, выпіс-ыва-цца; адпрыметнікавыя прыслоўі тылу пагина непрыгожа', пёкна прыгожа'; прэфіксальныя ўтварэнні слоў: ад-стби 'вярш кі', вьі-бай выбоіна' i інш.; розныя суфіксальна-прэфіксальныя ўтварэнні: аб-жьгн-к-і, ад-стби-к-а, аб-рашот-к-а, ад-пас-к-а, вы-служ-н-ы, а-кор-к-а i інш. Падобныя словы ўключаны ў Слоўнік на падставе наступных меркаванняў: а) працэсы словаўтварэння ў гаворках i літаратурнай мове хоць i маюць шмат агульнага, тым не менш вызначаюцца сваёй адметнасцю; б) непазбежны элемент выпадковасці ў падборы слоў для Слоўніка, што тлумачыцца самой сутнасцю працэсу збору дыялектнай лексікі, эаўсёды можа прывесці да таго, што ў сабраным лексічным матэрыяле пры наяўнасці зыходных форм могуць адсутнічаць вытворныя, напрыклад, пикасны, пачотны, але не ўдалося выявіць вытворных пакасна, пачотна i інш.; в) вытворная аснова можа мець значэнне невытворнай, калі апошняя выйшла або наогул не была ва ўжытку, напрыклад: дзёўка пры адсутнасці дзёва, аплёўка, апливачка пры адсутнасці аплива i інш. Дыферэнцыяльнай адзнакай для пэўнай часткі дыялектных слоў з'яўляецца іншая, чым у літаратурнай мове, іх стылістычная кваліфікацыя. Гэтыя словы ўласцівы i гаворкам, i літаратурнай мове, але ў гаворках яны нейтральныя ў стылістычным плане, а ў літаратурнай мове стаяць на мяжы яе стылістычных норм або нават i па-за межамі іх: б£ба 'замужняя жанчына', брахоць 'ілгаць, маніць', дзёўка дзяўчына' i інш., якія ў літаратурнай мове адносяцца да зніжаных эмацыянальна афарбаваных сродкаў вьпсазвання i кваліфікуюцца ў слоўніках як размоўнае. Пласт размоўнай лексікі, неаднародны па свайму саставу, складаецца са слоў рознай марфалагічнай структуры, шырокага семантычн&га спектра 4 рознай ўмацыянальиа-экспрэсіўнай афарбоўкі. Ён знаходзіцца ў пастаяннай дынаміцы, увесь час папаўняецца за кошт розных крыніц, найперш народных гаворак, а літаратурная мова ў сваю чаргу выбірае з яго новыя i новыя словы, пэўная частка якіх з цягам часу ў літаратурным ужытку трацяць сваю эмацыянальнаэкспрэсіўную афарбоўку i становяцца стылістычна нейтральнымі. Прыкладам гэтага могуць служыць словы тыпу абазвіцца 'падаць голас', абжорлівы 'прагны да яды', абклив&ць 'клюючы, абшчыпаць з усіх бакоў' i інш., якія ў „Беларуска-рускім слоўніку" (М н., 1962) прыведзены з паметай разм., а ў „Тлумачальным слоўніку беларускай мовы". T. 1 (М н., 1977) падаюцца як стылістычна нейтральныя. Такога тыпу матэрыял укладальнікі палічылі неабходным зафіксаваць у Слоўніку. Ён паслужыць каштоўнай крыніцай пры вывучэнні шляхоў фарміравання лексікі літаратурнай мовы, асаблівасцей узбагачэння яе за кошт дыялектаў. Дыферэнцыяльная прымета можа датычыць сферы ўжывання слова, яго ўзаемаадносін з літаратурнай мовай. Калі слова вядома як дыялектызм у літаратурнай мове або калі яно змешчана ў нарматыўным слоўніку з паметай абл., то гэтага дастаткова,|каб яго ўключыць у Слоўнік. На гэтай аснове ўведзены ў Слоўнік словы тылу аруд 'засек у клеці', асцб сліна', латушка 'гліняная місачка' i інш. У Слоўніку змяшчаецца тэрміналагічная лексіка, у прыватнасці тэрміны рыбалоўства, ткацтва, будаўніцтва, лясной гаспадаркі, батанічная, заалагічная тэрміналогія, тэрміналогія народнага выяўленчага i прыкладнога мастацтва. У Слоўнік уключана запазычаная лексіка, поўнасцю або часткова адаптаваная, напрыклад русізмы: бумига, васпітёцелька, прадсядёцель, разгавор, тружаніца i да т. п.; паланізмы, германізмы, балтызмы, якія не маюць статуса літаратурнай нормы: абувёталъ, андулпцыя, блонд, ванЬбр, ворак, вЗдлуг, вінда, выходня i інш. Апошнія з'яўляюцца словамі абмежаванай сферы ўжывання. У болынасці выпадкаў яны гучаць у мове прадстаўнікоў старэйшага пакалення. Наяўнасць такіх слоў у гаворках сведчыць аб складанай моўнай сітуацыі, існаваўшай на Беларусі на працягу стагоддзяў. У Слоўніку змешчана вялікая колькасць рэгіянальных фразеалагічных словазлучэнняў тыпу з д дЦ yip&H&e 'сплаціць кошт выпітага i з'едзенага ў час сватаўства, калі дзяўчына не хоча выходзіць замуж', адуеду няца 'смачнае што-н.', абагяб* шиту 'задаволіць жаданне, пакаштаваць', разводзщьіўвэцды 'траціць час напусагую гаворку', с к Щ т у вОкл 'падараваць на каравай', стаянцом 'стаяць крукам, не алыходзіцца НІ на крок' i інш. Сярод слоў, якія змешчаны ў Слоўніку, магчыма, ёсць 1 аказіянальныя словы, ужытыя гаворачай асобай у канкрэтным выпадку, „адзін раз". Такія словы ўключаны ў Слоўнік на той падставе, што, па-першае, не заўсёды ўдаецца ўстанавіць, ш мае слова паўсюднае ўжыванне, ці яно з'яўляецца індывідуальным утварэннем, а па-другое, каб паказаць словаўтваральныя магАД РЭДАКЦЫЙНАЙ КАЛЕГІІ