Слоўнік гаворак цэнтральных раёнаў Беларусі (1990). Том 1. А-П. Е. С. Мяцельская

АД РЭДАКЦЫЙНАЙ КАЛЕГІІ 3 гэтага рэгіёна выйшла плеяда выдатных пісьменнікаў i паэтаў — К. Крапіва, П. Трус, К. Чорны, М. Чарот, П. Глебка, М. Танк на чале з Я. Купалам i Я. Коласам, якія сваёй дзейнасцю, умелым выкарыстаннем невычэрпных багаццяў роднай гаворкі прынеслі ў беларускую літаратуру „багацце i хараство народнай мовы" (К. Крапіва), свой слоўнік, свае звароты, сваю паэтычную музыку проста з сялянскіх глыбінь, з цаліны народнай моватворчасці, спрыялі выпрацоўцы i замацаванню ў літаратурнай практыцы моўных рыс родных гаворак, садзейнічалі выпрацоўцы норм літаратурнай мовы. „Слоўнік гаворак цэнтральных раёнаў Беларусі" з'яўляецца састаўной часткай серыі абласных слоўнікаў тыпу „Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча", „Тураўскі слоўнік", у якіх занатавана лексіка ca значнай тэрыторыі гаворак. На падставе матэрыялаў гэтых слоўнікаў i матэрыялаў, якія будуць апублікаваны па іншых дыялектных арэалах, у будучым прадугледжваецца стварыць поўны зводны дыялектны слоўнік, куды ўвойдзе не толькі рэгіянальная, але i ўся лексіка, зафіксаваная к таму часу. Матэрыялы Слоўніка э'явяцца аўтарытэтнай крыніцай пры вывучэнні ролі асобных дыялектаў у фарміраванні беларускай літаратурнай мовы, будуць каштоўнымі пры вывучэнні агульных праблем дыялектнай лексікалогіі, пытанняў узаемадзеяння лексікі гаворак з лексікай літаратурнай мовы, некаторых праблем усходнеславянскай лексікалогіі i лексікаграфіі. Укладанне картатэкі Слоўніка было распачата пад кіраўніцтвам заслужанага дзеяча навукі БССР, доктара філалагічных навук, прафесара M. A. Жыдовіч у 1964 г. 3 гэтага часу штогод арганізоўваліся дыялекталагічныя экспедыцыі, удзельнікамі якіх спачатку былі выкладчыкі i аспіранты кафедры беларускай мовы філалагічнага факультэта універсітэта. У далейшым картатэка Слоўніка папаўнялася новым фактычным матэрыялам, сабраным сумесна выкладчыкамі i студэнтамі ў час дыялекталагічных практык. У выніку працяглай карпатлівай працы агульная картатэка Слоўніка склала каля 400 000 картачак-цытат. Для Слоўніка ўкладальнікі адабралі словы i словазлучэнні, якія або зусім не ўжываюцца ў літаратурнай мове, або адрозніваюцца ад адпаведных літаратурных слоў фанемным складам, націскам, граматычным афармленнем, асаблівасцямі словаўтварэння, семантычнай структурай, лексіка-сінтаксічнай спалучальнасцю, стылістьічнай маркіроўкай. Лексіка, агульная гаворкам i літаратурнай мове, у слоўнік не ўключана. ў Дыферэнцыяльны прынцып адбору лексічных адзінак, г. зн. адрозненне дыялектнага слова ад літаратурнага, разглядаецца ў даным выпадку толькі ў лексічным аспекце, а не ў плане фанетычным або марфалагічным. Пры адборы матэрыялу ўлічваліся такія факты фанетыкі i марфалогіі, якія маюць адзінкавы, a значыць, лексікалізаваны характар. Калі фанетычная або марфалагічная з'ява выступав ў абмежаванай колькасці прыкладаў або нават у адным слове, то такая з'ява становіцца фактам лексічнай сістэмы, i, значыць, слова, якое фіксуе гэту з'яву, уключаецца ў Слоўнік: напрыклад, адлёга. Аднак калі з'ява пашыраецца практична на неабмежаванае кола слоў, як, скажам, дысімілятыўнае яканне на значнай тэрыторыі апісваемага врэала, то словы, у якіх зафіксавана гэта з'ява, у Слоўніку не прьшодзяцца. Звесткі аб фанетычных рысах гаворак чытач зможа атрымаць з матэрыялаў цытат, якія падаюцца ў спрошчанай транскрыпцыі. Прыкладам лексікалізаванай адзінкі ў марфалагічным плане можа служыць форма рукаму якая адарвалася ад дарадыгмы скланення, семантычна адасобілася, набыўшы значэнне 'ручным спосабам' i ператварыўшыся ў самастойнае слова. Пры стварэнні картатэкі для Слоўніка гірымаліся пад увагу наступныя дыферэнцыяльныя прыметы дыялектных слоў ў параўнанні з літаратурнымі словамі: а) уласна лексічныя адрозненні, г. зн. каранёвыя марфемы слоў не ўжываюцца ў літаратурнай мове: напрыклад, абаршк 'аднамесная лодка*, абарт&ам 'цыклічна, адзін за другім', апл&ўка сыраежка', барл&чы чаравікі', бруснік 'шафер ад маладога' i інш.; б) лексіка-семантычныя адрозненні, г. зн. поўнае або частковае адрозненне ў значэннях пры супадзенні фанемнага саставу: напрыклад, абора 'памяшканне для захавання сена', аглёдзецда 'дагледзець гаспадарку', адказоць завяшчаць', асабник,аднаасобнік, біза магазін' i інш.,* в) этнаграфічныя прыметы, г. зн. словы, якія называюць асаблівасці быту, культуры, звычаяў носьбітаў гаворкі тыпу абжынкі 'святкаванне з нагоды пачатку жніва', бурічнік 'жытні хлеб, у цеста якога дабаўлены кусочкі буракоў', бярловы хлеб 'хлеб з высеўкамі або мякінай', зажынак 'першы снапок з новага ўраджаю' i інш. Словы, якія абазначаюць этнаграфічныя рэаліі i паняцці, уключаны ў Слоўнік i ў тым выпадку, калі яны зафіксаваны літаратурнай мовай; г) адрозненні ў граматычнай характарыстыцы слова, напрыклад у родзе: грыпа, гуталіва (ж.р.), гонг, інь (м. p.) i інш.; д) адрозненні ў сінтаксічньіх i фразеалагічных сувязях слоў: гаварыць аб цётак, забота аб цётак; падысці пад машыну, падысці пад дзёці; пайсці на працёст апратэставаць', паказиць на