Народныя скарбы. Дыялекталагічны зборнік (2008). Л. П. Кунцэвіч

тыпу дурніцы ў этнагенетычным плане ў разнастайных навуковых крыніцах досыць часта вызначаюць як адзіны старажытнамоўны арэал. Гаворкі яго адносяць да племянной мовы крывічоў, іх паўднёвай галіны [5]. За межамi гэтага рускамоўнага трохкутніка ў гаворках рускай мовы назвы з базавым складнікам утваральнай асновы дур- зафіксаваны ў сярэднеўральскіх гаворках, аднак ужываюцца яны пры наяўнасці паралельных словаформ голубица, голубница [6, 86]. Цікава, што якраз у межах паўднёва-заходняй зоны гаворак рускай мовы мае месца таксама i канцэнтрацыя найменняў множнага ліку, гэтак жа, як i ў беларускіх гаворках. Прычым, частата выкарыстання множналікавых форм змяншаецца з паўднёва-заходняга накірунку на паўночны захад [7, 87]. Ландшафтна анамасіялагічная група з сэнсава-вылучальным абазначэннем дурніцы ў межах гаворак бел ару екай мовы размяшчаецца супраць зоны найменняў з утваральнай базавай асновай буи-. Але формы тыпу буякі саступаюць" тэрытарыяльна пад адчувальным лексічным ціскам канкурэнтным назвам тыпу дурніцы. Паходжанне назваў тыпу дуриіцы этымолагі звязваюць з архаічным коранем індаеўрапейскай прыналежнасці *dhou-r-o. (ЭССМ, вып.5). У структурных адносінах абазначальны тып ягад словаформай дурніцы ўяўляе сабой сцягнутую форму прыметніка i адпаведнага апорнага назоўніка ягада. Падобныя субстантывы з ягадным" суфіксам -іц-----найменні, утвораныя па прадуктыўнай словаўтваральнай мадэлі, якая выкарыстоўваецца для намінацыі адпаведных раслін i іх пладоў у многіх славянскіх мовах [8]. Адносна вылучальнай ці назвастваральнай асаблівасці, якая стала прычынай аб'ектывацыі ягад расліны лексемай у сэнсава-гукавым абліччы дурніцы, у навуковым асяроддзі лічыцца агульнапрынятым погляд, што першапачатковая апора назвы — лексема дур ca значэннем 'адурманьванне; ачмурэнне'. Пры гэтым трэба, аднак, удакладніць, што негатыўнае ўздзеянне на арганізм чалавека аказваюць не ўласна самі ягады, a эфірныя рэчывы спадарожнай расліны багун. Аб чым, прынамсі, сведчаць дыялектныя тэкставыя запісы. Так, I.I. Насовіч, даючы азначэнне лексеме дурница, паведамляе: "Дурница. Ягода, очень похожая на чернику, но имеющая одуряющее, наркотическое свойство. Она сама по себе безвредна, но, ростя между багу ном, напитывается наркотическим его свойством (курсіў — В.К.)" (Насовіч, 148). Дарэчы, зусім невыпадкова ў сувязі з засведчаным, што i расліна багун мае зафіксаваную аўтарам назву дурец 'багун, дурман' (Насовіч, 148). Асаблівасць ягад" — аказваць апасродкаванае прысутнасцю багуну наркатычнае ўздзеянне на арганізм чалавека — адлюстроўваецца i ў іншых дыялектных лексікаграфічных запісах: "Haecica буяхоў богато, то будзеш блеваць" (ТС, т.1, 101) або: "П'яніцы збіраяш, ад багуна ўчадзяш; П'яніцы ядуцъ, але ад багуна ап'янееш" (СПЗБ, т. 4, 215-216). Іншыя найменні з вылучальнага тыпу дурніцыў як дурніца, дурніка, дурыны, дурава — гэта рэгіянальныя мадыфікацыі па ўтваральных сродках i граматычных асаблівасцях базавага кораня дур-. Пералічаныя лексемы пераважна як адзінкавыя засведчаны ў сярэднебеларускіх гаворках у форме дурыны (Докш. i Віл. р-ны), спарадычна, не ўтвараючы суцэльных арэалаў пашырэння, выяўлены яны ў магілёўска-смаленскім рэгіёне. Адметнай формай сярод найменняў тыпу