Узнік па мадэлі з ужо існуючым фразеалагізмам ні даць ні ўзяць. Структурная схема ні… ні… запоўнена дзеясловаміантонімамі. Выраз зрэдку ўжываўся і ў тэкстах XIX ст. (у творах І.А. Крылова, М. Я. Салтыкова-Шчадрына і інш.), але асаблівую пашыранасць набыў пасля ягонеаднаразовага выкарыстання ў якасці рэфрэна ў раздзеле «Так гэта было» паэмы А. Твардоўскага «За даллю — даль» (1960). Ні ў жысць. Запазыч. з руск. м. (ни в жизнь) з заменай назоўнікавага кампанента дыялектным адпаведнікам. Ні пры якіх умовах, абставінах. — Ні ў жысць не паверыў бы, што так анучу выбеліш! — заўважыў Ігнась (П. Броўка. Каландры). Генетычна ў гэтым выразе можна бачыць гіпербалічнае прысягненне ўласным жыццём. Параўн.: «Сумленнем кляўся чыстым ён, жыццём ён кляўся чыстым…» (А. Бялевіч). У форме ні в жисть выраз сустракаецца ў некаторых укр. гаворках; гл.: Ужченко В., Ужченко Д. Фразеологічний словник. — Луганск, 2002. С. 99. Ні ў зуб нагой. Запазыч. з руск. м. Зусім нічога не разумець, не ведаць. Дзе там было навучыцца. Бэкаем [па-англійску], чытаючы, збольшага, a каб перакласці з прачытанага ці самому што якое сказаць па-іхняму — ні ў зуб нагой (Я. Васілёнак. Сітуацыя). Паходзіць са школьнага арго. Фразеалагізм перажыў трансфармацыю: скарачэнне і замену аднаго кампанента іншым. Яго першапачатковая форма — ни в зуб толкнуть не смыслит. У сярэдзіне XIX ст. паралельна з поўнай формай ужывалася скарочаная, напрыклад y М. Памялоўскага: «Ученики, как говорится в бурсе, ни в зуб толкнуть». Затым адбылася замена дзеяслоўнага кампанента толкнуть кантэкстуальна блізкім назоўнікам ногой. Ні ў кола ні ў мяла. Уласна бел. Няўмелы, няздатны чалавек. Людзі і па-людску жыць хочуць. Што яны, цётачка, вінаваты, што старшыні ні ў кола ні ў мяла?.. (М. Клебановіч. Заручыны). І.Насовіч тлумачыць гэты выраз так: «кажуць з прыкрасцю пра такога чалавека, які ў сям'і мала здатны да гаспадарчых работ». У абагульненым сэнсе гэта выказваецца праз назоўнікавыя кампаненты, якія (на ўзроўні слоў) даўней, паводле «Слоўніка…» І.Насовіча, абазначалі: кола — 'млынавое кола', a мяла — 'мяліца, мялка, на якой лён або пяньку мнуць'. Ні ўцяць ні ўзяць. Уласна бел. Абсалютна нічога (няма есці). Ты ж ажэнішся ды будзе ўсяго ставаць, дык і прывыкнеш і палюбіш, a як не будзе ні ўцяць ні ўзяць, дык любошчы твае пойдуць марна… (К. Крапіва. Каровін мужык
Дадатковыя словы
сямі
44 👁