Паводле паходжання гэта выраз каламбурнага характару. Тут на рэалізаванае спачатку значэнне слова дулю, выкарыстанае ў якасці пагардлівай адмовы 'не, зусім не', накладзена яшчэ адно значэнне — 'плод ігрушы' — з адначасовым дапаўненнем гэтага значэння экспрэсіўным дадаткам з маслам. Душа наросхрыст у каго. Паўкалька з руск. м. (душа нараспашку). Хто-н. вельмі шчыры, адкрыты. Памятаеце па Гомелю? Партызан, душа наросхрыст. Некалькі танкаў падарваў (У. Карпаў. За годам год). Мяркуюць, што ў словазлучэнні, з якога ўзнік фразеалагізм, рэалізуецца значэнне слова душа (засведчанае ў слоўніку У. Даля) — 'ямачка на шыі пад кадыком'. Паводле народных уяўленняў, у гэтым месцы знаходзіцца душа. На грудзях, каля душы («ямачкі»), раней насілі, хавалі грошы. Першапачаткова словазлучэнне душа наросхрыст абазначала, як піша М. М. Шанскі, «чалавека з расшпіленым каўняром кашулі, які не баіцца паказаць, што ў яго за пазухай». Параўн.: «Гэта ўражанне як бы дапаўняла тое, што каўнер касавароткі быў расшпілены, нібы паказваў: уся душа наросхрыст» (І. Мележ. Подых навальніцы). Душа ў пяткі схавалася, ускочыла у каго. Недакладная калька з лац. м. (аnіmus іn реdеs dесіdit — душа ў ногі (ступні) упала). Каго-н. ахоплівае моцны страх. Не, я перапалохалася вельмі. Як ён пачаў гаварыць, дык у мяне душа ў пяткі схавалася (А. Асіпенка. Вогненны азімут). У аснове фразеалагізма — гіпербалізаваны вобраз. Душой загавець. Уласна бел. Памерці, загінуць. Закон, бачыш, такі ёсць: як хто сам праз сябе памрэ, дык датуль няможна хаваць, пакуль не дойдуць, як і праз што ён душой загавеў (Я. Купала. Раскіданае гняздо). Слова загавець, апрача свайго асноўнага значэння 'паесці скаромніны апошні раз перад постам', у бел. гаворках ужываецца з іншымі значэннямі; напрыклад, у «Матэрыялах для слоўніка мінска-маладзечанскіх гаворак» (1974): загавець — захварэць'. Параўн. таксама: «Я не хачу загавець жыццём чорт ведама за што» (Р. Мурашка). Тут ужо сэнс дзеяслова загавець іншы: загінуць'. Такое ж устар. ці дыял. значэнне і ў дзеяслоўным кампаненце фразеалагізма душой загавець. Яно выяўляецца пры супастаўленні гэтага фразеалагізма з антанімічным душой адгавець — ажыць'. Параўн. у слоўніку У. Даля: гавець — 'жыць, быць' (з паметай «устарэлае»). «Магчыма, словы загавець, адгавець ад таго кораня, што і жыць, гаіцца (загаіцца)» (Ф. Янкоўскі). Як бачым, сэнсавым цэнтрам фразеалагізма душой загавець першапачаткова выступаў дзеяслоў загавець
51 👁