жабу на языку не спячэш – жаба на языку не спячэцца), словаўтваральныя (лезці смаліцай
у вочы – лезці смалой у вочы), лексічныя (і куры не спяваюць (не пяюць, не кудакчуць, не
сакочуць) – і куры не шэпчуць), канструкцыйна-колькасныя (ні ў зуб нагой ні ў рыла
лапцем – ні ў зуб нагой), семантычныя (душой загавець 'стаць бяздушным, неспагадлівым,
абыякавым' – душой загавець 'памерці').
3. Уласна дыялектныя фразеалагізмы. Гэта выразы, пашыраныя на абмежаванай
тэрыторыі і адсутныя ў літаратурнай мове (легчы ў карыта і чакаць пакуль свінні з'ядуць
'не праяўляць настойлівасці, не прыкладваць намаганняў для ажыццяўлення чаго-н.,
займаць пазіцыю чакання'; лавіць дарогу 'ісці, ехаць няроўна, з боку ў бок').
Гаворкі Гродзеншчыны на працягу сваёй гісторыі непасрэдна кантактавалі з польскімі
і літоўскімі дыялектамі, з мовай ідыш, у апошнія два стагоддзі – з рускай мовай. Гэта
спрыяла таму, што ў фразеалогію карэннага насельніцтва пранікалі элементы кантактных
моваў. У актыўным ужытку і сёння захавалася нямала фразеалагізмаў з іншамоўнымі,
пераважна польскімі, «украпінамі»: гнэмбіць муху, няма ніц, па дзісь дзень, як у дзюравым
ворку, задраць гегні. Натуральна, і запазычанням належыць адпаведнае месца ў
рэгіянальным слоўніку.
РАЗМЯШЧЭННЕ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ
Размяшчаюцца фразеалагізмы ў Слоўніку па апорным кампаненце, вылучэнне якога
грунтуецца на марфалагічным (часцінамоўным) прынцыпе. У якасці апорнага абраны
назоўнікавы кампанент. Гэтая роля назоўніку надаецца на той падставе, што ён самы
«масавы», прысутнічае прыкладна ў 93 % усіх фразеалагізмаў. Вакабульны апорны
назоўнік падаецца ў той яго форме, якая зафіксавана ў фразеалагізме:
ВАДА. Вада не размые.
ВАДЗЕ. У гарачай вадзе купаны.
ВАДОЙ. Хоць вадой разганяй.
ВАДУ. Брахаць на ваду.
Калі ў фразеалагізме ёсць два ці больш назоўнікаў, то выбіраецца той, які стаіць
першым:
ПІР. Ні ў пір ні ў вір ні ў добрыя людзі.
Да назоўнікаў прыраўноўваюцца і субстантываваныя часціны мовы, а таксама
адвебіялізаваныя формы творнага склону, якія рэальна або этымалагічна выяўляюць
адзнакі субстантыўнасці:
БАГАТАМУ. Як багатаму па смерць.
ЗІМОЮ. Зімою снегу не дапросішся.
Пры адсутнасці назоўніка функцыю апорнага выконвае любая паўназначная часціна
мовы, якая стаіць у фразеалагізме першай:
ХТО. Хто куды.
ДАЦЬ. Даць знаць.
ЛЫС. Як і не лыс.
У выключна рэдкіх выпадках, калі няма ніводнага кампанента, адпаведнага
самастойнай часціне мовы, пад увагу бярэцца першы кампанент – службовая часціна
мовы:
АБЫ. Абы-абы.
АНІ. Ані-ні.
Фразеалагізмы падаюцца гнездавым спосабам. Загалоўкам гнязда запісваецца вялікімі
літарамі назоўнік ці іншая часціна мовы ў пэўнай форме. Пад гэтым загалоўкам
распрацоўваюцца ўсе фразеалагізмы з такой самай апорнай словаформай у алфавітным
парадку па першым кампаненце:
ДЗЮБУ. Засініць дзюбу
Дадатковыя словы
зядуць
18 👁