Народныя скарбы. Дыялекталагічны зборнік (2008). Л. П. Кунцэвіч

Ю.В. Маліцкі ЗНАЧЭННЕ ДЭФЕКТНАСЦІ ДЗЕЯННЯ ЯК ПАДСТАВА ДЛЯ ЎЗНІКНЕННЯ ЭМАЦЫЯНАЛЬНА-АЦЭНАЧНАГА ЗМЕСТУ ДЗЕЯСЛОВАЎ Чалавечы фактар з'яўляецца вызначальным для працэсу маўлення. Яго роля найбольш ярка праяўляецца, калі ў цэнтры працэсу назватворчасці аказваецца сам чалавек. Інакш кажучы, калі сам чалавек становіцца аб'ектам намінацыі з пункту погляду яго знешніх рыс i характарыстык паводзін. Апошняе выражаецца i ў дзеяслоўнай лексіцы. Узнікненне ацэначна адмоўнай афарбоўкі дзеяслоўнага значэння звязана, па нашым меркаванні, з тым, што паводзіны чалавека па тых ці іншых прычынах не адпавядаюць пэўнай норме". Гэтая норма хоць i не з'яўляецца моўным фактарам, але адпаведнасць/неадпаведнасць ёй аб'ектывуецца ў намінатыўных адзінках. Анамасіялагічнай дамінантай (тое, дзеля чаго ствараецца дадзеная намінатыўная адзінка) выступае ўяўленне аб дадатковых намаганнях/складанасцях, якія прыкладае або пераадольвае чалавек для ажыццяўлення таго ці іншага дзеяння. На ўзроўні слоўнікавых дэфініцый такое ўяўленне перадаецца праз указание на неадпаведнасць дзеяння норме ці сітуацыі. Гэтая неадпаведнасць i правакуе эмацыянальную ацэнку дзеяння. Пры гэтым ацэначны змест дзеяслова ў першую чаргу адбіваецца на яго фармальных характарыстыках. На матэрыяле дыялектных слоўнікаў [1] розных рэгіёнаў Беларусі нам удалося вылучыць болей за 200 дзеяслоўных адзінак згаданага тыпу. Як паказалі назіранні, асноўным носьбітам i паказчыкам наяўнасці эмацыянальна-ацэначнага зместу дзеяслова з'яўляецца каранёвая марфема. Афіксы ў дзеясловах, у адрозненне ад назоўнікаў, амаль не выконваюць прагматыкаўтваральную функцыю: аб-галган-іцца 'няўдала пастрыгчыся', балабэдз-іць 'гаварыць без толку', калдыбас-іць 'ісці няўклюдна' i інш. На асаблівае становішча адносна іншых дыялектных лексем, дарэчы, указваюць i шматлікія сэнсава-стылістычныя паметы тыпу асудж., груб., жарт., зневаж., іран., неадабр., эмац., экспр. i інш., што атрымалі згаданыя словы ў дыялектных лексікаграфічных крыніцах. Назіранні за семантыкай эмацыянальных лексічных адзінак паказваюць, што яркая знешняя форма запатрабавана ў дыялектным маўленні для рэалізацыі перш за ўсё адмоўнага прагматычнага значэння дзеясловаў. На негатыўную ацэначнасць указваюць або слоўнікавыя дэфініцыі, якія самі даволі часта ўключаюць эмацыянальна афарбаваныя лексічныя адзінкі, або ілюстрацыйныя прыклады: надалдоніць набалбатаць' - Я ні прідумыю, хто мог такую нуги ныдалдоніць, нехта харошня пыстыряўся; убухаць 'многа, дарэмна патраціць' Убухыў еткія грошы, a мылыка німа. Адмоўная прагматычнасць дзеясловаў змястоўна дасягаецца праз усведамленне дэфектнасці (бессэнсоўнасці, безвыніковасці дзеяння): бібаць 'хадзіць з цяжкасцю', зорынкацца 'скасіцца абыяк', пакалдыбасіць 'пайсці няўклюдна', пакулдычыць 'пагаварыць неразборліва